Giai đoạn trước khi được quy hoạch lên Khu du lịch quốc gia

Vào năm 1745, ở độ cao 350 m lưng chừng núi Bà Đen đã hình thành một ngôi chùa có tên chùa Bà và được xây dựng vào năm 1763 liên quan đến truyền thuyết Lý Thị Thiên Hương.[1][2] Theo Quốc Sử quán triều Nguyễn do có công trong việc báo mộng hỗ trợ ông nên năm 1790, vua Gia Long đã cho binh lính đúc tượng, phong sắc Linh Sơn Điện và phong Bà là Linh Sơn Thánh Mẫu.[lower-alpha 1][3][4] Khoảng năm 1864, sư Huệ Mạng thuộc phái Lâm Tế Chánh Tông đã khai sơn Linh Sơn Long Châu, tức chùa Hang lấy hang đá làm nơi tu hành, cách chùa Bà khoảng 300 m.[3][5] Sau đó, vào năm Nhâm Thân 1871, chùa Trung cũng đã được ra đời với mục đích làm trạm dừng cho cho các tín đồ đến chùa Bà.[5] Do nơi đây cũng từng là nơi giao tranh giữa quân lực Hoa Kỳ, Việt Nam Cộng hòa và Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam[6][7] nên nhiều ngôi chùa tại đây sau đó cũng đã bị thiêu rụi bởi bom đạn.[3][5] Đại Nam nhất thống chí cũng có nhắc về 2 ngôi chùa này:

Linh Sơn cách Tân Ninh 20 dặm về phía tây bắc, hình núi cao chót vót là trấn sơn của tỉnh, phía tây giáp địa giới Cao Miên, lưng núi có chùa đá ít người đi đến

— Đại Nam nhất thống chí, [8][lower-alpha 2]

Từ những năm 1983, tỉnh Tây Ninh đã thành lập Ban Tổ chức Hội Xuân Núi Bà và Ban quản lý Di tích lịch sử - văn hóa núi Bà Đen. Hệ thống điện lưới quốc gia cũng đã nối mạng đến đỉnh núi.[5] Đến năm 1989, quần thể Núi Bà Đen được Bộ Văn hóa – Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) công nhận là di tích lịch sử và danh thắng cấp quốc gia theo Quyết định số 100/VH-QĐ.[9] Đến tận ngày 26 tháng 11 năm 1996, chùa Linh Sơn Thiên Thạch mới được khởi công xây dựng với tiền thân là chùa Bà và lạc thành ngày 20 tháng 12 năm 1997 với diện tích bấy giờ là 210 m².[5]

Những năm 1998, khu du lịch núi Bà Đen đã được xây dựng tuyến cáp treo đầu tiên dài 1,2 km và cao 225 m với 20 cột mốc đi lên khu vực chùa Bà[10][11] và mất 18 phút để đi từ ga đầu đến ga cuối.[12] Đây cũng là những công trình phát triển du lịch đầu tiên ở núi Bà Đen.[10][11] Vào ngày 26 tháng 4 năm 2002, hệ thống máng trượt từ chùa Bà xuống chân núi đã được xây dựng và đưa vào khai thác.[13] Vào năm 2006, tận 8 năm sau khi xây dựng, công trình cáp treo ở núi Bà Đen đã được Trung tâm Sách kỷ lục Việt Nam xác lập kỷ lục "Hệ thống cáp treo đầu tiên ở Việt Nam".[5]

Đến năm 2013, hệ thống cáp treo mới theo công nghệ châu Âu cũng đã được Ủy ban nhân dân tỉnh quy hoạch xây dựng kéo dài từ chân núi lên tới chùa Bà và ngược lại như tuyến cáp cũ.[10][11] Lúc này, Khu du lịch Núi Bà Đen được xây dựng và điều hành bởi Công ty Cổ phần Cáp treo Núi Bà - Tây Ninh, Công ty cổ phần Du lịch và Thương mại Tây Ninh (trước đó có tên Công ty cổ phần Du lịch Tây Ninh).[14][13][15]

Phát triển lên Khu du lịch quốc gia

Vào ngày 23 tháng 12 năm 2014, đại diện Văn phòng Chính phủ, Phó Thủ tướng Vũ Đức Đam đã ký quyết định "Quy hoạch tổng thể phát triển Khu du lịch quốc gia núi Bà Đen, tỉnh Tây Ninh đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030".[16] Những năm sau đó, đề án quy hoạch về khu du lịch vẫn được đề cập bổ sung trong đó có quyết định về việc quy hoạch diện tích khu du lịch 2.903,79 ha và nghiên cứu phát triển cùng Tòa Thánh Tây Ninh và hồ Dầu Tiếng.[17][18] Vào ngày 5 tháng 9 năm 2018, Thủ tướng Chính phủ đã cho phép tỉnh Tây Ninh quy hoạch, xây dựng khu vực núi Bà Đen thành Khu du lịch quốc gia núi Bà Đen.[19]

Trong giai đoạn năm 2017 – 2018, Tập đoàn Sun Group đã bắt đầu hợp tác với Ủy ban nhân dân tỉnh Tây Ninh quy hoạch xây dựng Khu du lịch quốc gia núi Bà Đen với tên gọi "Sun World Ba Den Mountain" với tổng mức đầu tư giai đoạn một là hơn 2.000 tỷ đồng.[20] Vào sáng ngày 14 tháng 8 năm 2019, "Lễ vía bà Linh Sơn Thánh Mẫu - núi Bà Đen" của chùa Bà (thuộc núi Bà Đen) đã được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.[21] Đến ngày 18 tháng 1 năm 2020, Tập đoàn Sun Group khai trương công trình đầu tiên của quần thể khu du lịch Sun World Ba Den Mountain bao gồm 2 tuyến cáp treo là Bà Đen - Vân Sơn và Bà Đen - Chùa Hang.[22] Từ lúc đầu tư đến nay, Sun Group đã quảng bá khu du lịch với khẩu hiệu "Khai mở huyền thoại – Chinh phục đỉnh thiêng".[lower-alpha 4]

Trong thời gian từ ngày 1 tháng 1 năm 2022 đến ngày 31 tháng 12 năm 2022, nhằm kích cầu du lịch sau đại dịch COVID-19, Ủy ban nhân dân tỉnh Tây Ninh đã ban hành quyết định không thu vé vào cổng.[25][26] Cũng trong năm 2022, Khu du lịch Núi Bà Đen đã trở thành 1 trong 5 điểm đến đông khách nhất cả nước.[27] Trong đó, dịp Tết Nguyên Đán 2022, theo thống kê từ Tổng cục du lịch, Tây Ninh đã dẫn đầu cả nước về số lượng du khách.[28] Tổng kết quả cả năm 2022 về du lịch Tây Ninh đã vượt qua thời kỳ trước đại dịch COVID-19.[29]

Vào đầu năm 2023, tuyến cáp treo Hòa Đồng - Tâm An nối liền quần thể chùa Bà và đỉnh núi Bà Đen đã được khai trương. Đây là công trình cáp treo thứ hai dẫn lên đỉnh núi Bà Đen bên cạnh tuyến cáp treo Bà Đen - Vân Sơn được khai trương vào năm 2020 trước đó.[27]